CỔNG THÔNG TIN VÀ ĐẦU TƯ QUỐC TẾ
(KTSG Online) - Sự dịch chuyển từ các hoạt động thiện nguyện tự nguyện sang các khung quản trị dữ liệu bắt buộc và hành động để làm tốt hơn đang tái định nghĩa lại cách thức các tập đoàn đa quốc gia vận hành, báo cáo và duy trì sự hiện diện bền vững tại các thị trường mình hoạt động.
Hành trình khái niệm của trách nhiệm doanh nghiệp bắt đầu thực sự vào những năm 1950, giai đoạn thường được gọi là “kỷ nguyên của lòng nhân ái”.
Cung đường dài của trách nhiệm
Trong cuốn sách của mình “Social Responsibilities of the Businessman” (tạm dịch: Trách nhiệm xã hội của doanh nhân - xuất bản năm 1953), Howard Bowen đã lập luận rằng các tập đoàn lớn là những trung tâm quyền lực quan trọng mà quyết định của họ chạm đến cuộc sống của người dân ở nhiều khía cạnh. Trong giai đoạn này, “trách nhiệm” phần lớn mang tính tự nguyện và đạo đức, thể hiện qua các khoản quyên góp từ thiện hoặc hỗ trợ cộng đồng hoàn toàn tách biệt khỏi mô hình kinh doanh cốt lõi (1).
Đến những năm 1970 và 1980, khái niệm này “trưởng thành hơn”, trở thành Trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp (Corporate Social Responsibility - CSR). Ủy ban Phát triển Kinh tế (CED) năm 1971 đã đưa ra mô hình “ba vòng tròn đồng tâm”, chuyển dịch từ vòng tròn bên trong của chức năng kinh tế sang vòng tròn bên ngoài của các trách nhiệm xã hội mới nổi. Kỷ nguyên này được định nghĩa rõ hơn bởi “Kim tự tháp CSR” của Archie Carroll vào năm 1991, cấu trúc các nghĩa vụ của doanh nghiệp thành bốn tầng: kinh tế, pháp lý, đạo đức và từ thiện (2). Lần đầu tiên, các doanh nghiệp được khuyến khích xem việc “trở thành một công dân doanh nghiệp tốt” là một nghĩa vụ đa chiều.
Các giai đoạn tiến hóa từ từ thiện thuần túy sang CSR. Đồ họa: Nhân Tâm. Nguồn: Tổng hợp
Sau đó, khi toàn cầu hóa tăng tốc, những hạn chế của CSR - vốn thường bị chỉ trích là mơ hồ, tự nguyện và dễ rơi vào bẫy “tẩy xanh” (greenwashing) - đã trở nên rõ ràng. Năm 2004, báo cáo “Who Cares Wins” (tạm dịch: Ai quan tâm chiến thắng) do Liên Hợp Quốc bảo trợ đã chính thức đưa ra thuật ngữ ESG (Môi trường, Xã hội và Quản trị) (3). Khác với CSR vốn tập trung vào “đóng góp” của công ty cho xã hội, ESG được thiết kế như một khung đánh giá dành cho các nhà đầu tư để đo lường “rủi ro”.
Sự tiến hóa từ CSR sang ESG không phải là một sự thay thế mà là một quá trình “chuyên nghiệp hóa”. Nếu CSR cung cấp câu trả lời cho câu hỏi “tại sao” về mặt triết học, thì ESG cung cấp câu trả lời cho câu hỏi “làm thế nào” về mặt kỹ thuật. Trong giai đoạn 2020-2025, sự tiến hóa này đã đạt đến đỉnh cao với khái niệm “Tính trọng yếu kép” (Double Materiality).
Trong hơn 20 năm qua, kinh doanh bền vững đã tiến hóa thêm một bước với khái niệm ESG và được dự báo sẽ còn thay đổi, chuyển qua giai đoạn Tái tạo. Đồ họa: Nhân Tâm. Nguồn: Tổng hợp
Các tập đoàn hiện nay không chỉ đo lường cách họ tác động đến môi trường; họ còn đo lường cách các thay đổi môi trường và xã hội (như biến đổi khí hậu hoặc bất ổn xã hội) gây ra rủi ro sinh tồn cho hiệu quả tài chính của chính họ. Việc thông qua các Mục tiêu Phát triển Bền vững (SDGs) của Liên Hợp Quốc năm 2015 đã củng cố thêm điều này bằng cách cung cấp một ngôn ngữ chung toàn cầu, biến việc “làm điều tốt” thành lộ trình để “tồn tại trong kinh doanh” (4).
Vận hành và chuẩn hóa tính bền vững
Khi các khái niệm tiến hóa, hành vi của các tập đoàn cũng thay đổi theo. Sự thay đổi này có thể thấy rõ nhất trong ba lĩnh vực: cấu trúc tổ chức, chiến lược truyền thông và thực tế vận hành.
Trước đây, CSR thường bị đẩy vào một phòng ban riêng biệt, nằm khiêm tốn trong bộ phận Marketing hoặc Quan hệ công chúng. Đầu ra chính của nó là những cuốn báo cáo thường niên bóng bẩy với những bức ảnh về những người thụ hưởng đang mỉm cười và các lễ trồng cây. Ngày nay, “Văn phòng bền vững” đã di cư lên tầng lãnh đạo cao nhất. Sự phổ biến của chức danh Giám đốc Bền vững (CSO), người thường báo cáo trực tiếp cho CEO hoặc Hội đồng quản trị, cho thấy các yếu tố ESG hiện được coi là “trọng yếu” đối với định giá của công ty (5). Đối với những gã khổng lồ như BlackRock hay Apple, ESG không còn là một dự án phụ; nó được tích hợp vào việc phân bổ vốn, quản trị rủi ro và các gói thù lao của ban điều hành.
Truyền thông cũng đã trải qua một cuộc cách mạng về “minh bạch triệt để”. Những báo cáo CSR nặng tính kể chuyện của những năm 1990 đã được thay thế bằng các công bố thông tin ESG chuẩn hóa. Các khung báo cáo như Sáng kiến Báo cáo Toàn cầu (GRI), Hội đồng Tiêu chuẩn Kế toán Bền vững (SASB) và Lực lượng Đặc nhiệm về Công bố Tài chính liên quan đến Khí hậu (TCFD) đã trở thành những “tiêu chuẩn vàng” của ngành.
Các khung này yêu cầu dữ liệu cứng: chính xác số tấn carbon phát thải (Scope 1, 2 và 3), tỷ lệ chênh lệch lương theo giới tính và hồ sơ kiểm tra về thực hành lao động trong chuỗi cung ứng. Sự chuyển dịch từ “kể chuyện” sang “báo cáo sự thật” là phản ứng trực tiếp đối với yêu cầu của các nhà đầu tư tổ chức, những người coi dữ liệu ESG nghiêm ngặt như bảng cân đối kế toán.
Về mặt vận hành, sự chuyển dịch từ CSR sang ESG đã buộc doanh nghiệp phải đi từ “giảm thiểu tác động” sang “thay đổi hệ thống”. Các tập đoàn không còn hài lòng với việc chỉ giảm lãng phí trong văn phòng riêng của họ; họ đang tái cấu trúc toàn bộ chuỗi cung ứng. Điều này được thấy qua việc áp dụng các mô hình Kinh tế tuần hoàn, nơi các công ty như Nike hoặc IKEA thiết kế sản phẩm để có thể tháo rời và tái sử dụng.
Hơn nữa, trụ cột “Xã hội” của ESG đã mở rộng ra ngoài các hoạt động từ thiện địa phương để bao gồm Đa dạng, Công bằng và Hòa nhập (DEI) như một chỉ số KPI cốt lõi. Các tập đoàn hiện nhận ra rằng việc thiếu đa dạng hoặc thực hành lao động kém tại một nhà máy xa xôi không chỉ là một thất bại về đạo đức, mà còn là một trách nhiệm pháp lý và uy tín có thể xóa sạch hàng tỷ đô la giá trị vốn hóa thị trường chỉ sau một đêm (6).
Tuy nhiên, quá trình chuyển đổi này không thiếu những va chạm. Thập kỷ hiện tại đã chứng kiến sự phản ứng dữ dội chống lại “tẩy xanh” - hành vi đưa ra các tuyên bố môi trường gây nhầm lẫn. Khi ESG trở thành một từ khóa marketing, các cơ quan quản lý ở Châu Âu và Mỹ đã can thiệp để thực thi các quy tắc nghiêm ngặt hơn. Điều này dẫn đến một cuộc “chạy đua về chất lượng”, nơi các tập đoàn ngày càng thận trọng, đảm bảo rằng mọi cam kết “Phát thải ròng bằng không” (Net Zero) đều được bảo chứng bởi các mục tiêu dựa trên cơ sở khoa học (SBTi). Chiến lược truyền thông đã chuyển từ “hãy xem chúng tôi đã làm gì” sang “đây là dữ liệu về tiến trình của chúng tôi hướng tới năm 2050”.
Và hiện nay, khi các giới hạn hành tinh bị đe dọa nghiêm trọng, các bên liên quan bắt đầu nhận thấy rằng việc chỉ dừng lại ở mức “giảm hại” của ESG là không đủ để đảo ngược tiến trình suy thoái. Do đó, một kỷ nguyên mới đang hình thành — Kỷ nguyên Hậu ESG: Tái tạo. Thay vì chỉ tập trung vào việc tuân thủ các chỉ số để bảo vệ giá trị cổ đông, các doanh nghiệp dẫn dắt đang dịch chuyển sang tư duy “tái sinh"” nơi mục tiêu tối thượng là phục hồi các hệ sinh thái và cộng đồng mà họ vận hành (7).
Tư duy này coi doanh nghiệp như một thực thể sống có trách nhiệm bồi hoàn nguồn lực thay vì chỉ là một cỗ máy khai thác hiệu quả, chuyển đổi từ mô hình bền vững tĩnh (Sustainability) sang mô hình tiến hóa động (Regeneration) để đảm bảo sự sống bền bỉ của toàn hệ thống.
Lát cắt ở Việt Nam
Sự tiến hóa này không dừng lại ở các trụ sở chính tại phương Tây mà còn lan tỏa đến các thị trường mới nổi thông qua “hệ sinh thái” của các tập đoàn đa quốc gia. Việt Nam là một minh chứng điển hình cho sự lan tỏa này. Khi các gã khổng lồ toàn cầu thiết lập cứ điểm sản xuất tại đây, họ không chỉ mang theo vốn mà còn xuất khẩu cả “DNA” quản trị bền vững, tạo ra một áp lực tích cực buộc hệ sinh thái kinh doanh nội địa phải chuyển mình để tương thích.
Vinh danh ‘Ngôi sao xanh’ - các tập đoàn đa quốc gia và doanh nghiệp Việt lan tỏa kinh doanh bền vững. Hoạt động sự kiện "Phát triển bền vững 2025: Kỷ nguyên mới cho phát triển Kinh Tế Xanh”, thuộc chuỗi Diễn đàn Kinh tế Xanh thường niên do Tạp chí Kinh tế Sài Gòn tổ chức. Ảnh: TL
Vào đầu những năm 2000, sự hiện diện của CSR tại Việt Nam phần lớn được định nghĩa bởi các hành động từ thiện — học bổng, cứu trợ thiên tai và xóa đói giảm nghèo — dẫn đầu bởi những người tiên phong như Unilever và Coca-Cola. Tuy nhiên, khi Việt Nam cam kết mục tiêu Net Zero vào năm 2050 tại COP26, bối cảnh đã thay đổi đáng kể. Các tập đoàn toàn cầu hiện nay đang đóng vai trò là những người dẫn dắt cuộc chơi; họ áp dụng các khung ESG toàn cầu vào chuỗi cung ứng tại địa phương, buộc các doanh nghiệp vừa và nhỏ (SMEs) của Việt Nam phải thích nghi nếu không muốn bị loại bỏ khỏi chuỗi giá trị toàn cầu.
Ngày nay, các nhà sản xuất Việt Nam trong lĩnh vực may mặc, giày da và điện tử không còn được hỏi liệu họ có "làm từ thiện" hay không; thay vào đó, họ bị kiểm toán về dấu chân carbon và mức độ sử dụng nước để đáp ứng yêu cầu ESG của những thương hiệu như adidas hay Samsung. Sự “truyền dẫn” này đã thay đổi tư duy địa phương từ việc coi CSR là một “chi phí tăng thêm” sang việc xem ESG là “hộ chiếu để xuất khẩu”. Việc đưa vào Chỉ số Doanh nghiệp Bền vững (CSI) bởi Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI) phản ánh xu hướng toàn cầu về việc định lượng tác động, đánh dấu giai đoạn cuối cùng trong việc tích hợp của Việt Nam vào nền kinh tế bền vững toàn cầu (8).
Nguồn tham khảo:
Bowen, H. R. (1953). Social Responsibilities of the Businessman. Harper & Brothers.Carroll, A. B. (1991). The Pyramid of Corporate Social Responsibility: Toward the Moral Management of Organizational Stakeholders.United Nations Global Compact (2004). Who Cares Wins: Connecting Financial Markets to a Changing World.Porter, M. E., & Kramer, M. R. (2011). Creating Shared Value.MSCI (2024). ESG and Climate Trends to Watch.BlackRock (2022). Larry Fink's Annual Chairman's Letter to CEOs: The Power of Capitalism.WBCSD (2021). Vision 2050: Time to Transform. World Business Council for Sustainable Development.VCCI (2025). Corporate Sustainability Index (CSI) Programme in Vietnam.
