AI và cuộc chuyển mình toàn cầu chống gian lận thuế

(KTSG) - Trí tuệ nhân tạo (AI) đang được đưa vào các quy trình thuế - từ sàng lọc tờ khai đến phát hiện gian lận thuế. Với công nghệ GenAI, nhiều quốc gia không chỉ tự động hóa nghiệp vụ mà còn dự báo được rủi ro và mô phỏng hành vi vi phạm trước khi xảy ra.

Báo cáo thường niên của Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD) cho thấy ngày nay, 65% các cơ quan quản lý thuế toàn cầu thừa nhận việc sử dụng và tích hợp công nghệ AI tạo sinh (GenAI) vào hoạt động kiểm tra, giám sát mang lại nhiều giá trị tích cực trong phòng chống gian lận thuế.

AI giúp đổi mới ngành thuế

Một khảo sát của Viện Thomson Reuters đầu năm 2025 cho thấy 21% các công ty thuế, kiểm toán và kế toán cho biết đang sử dụng GenAI ở cấp độ doanh nghiệp - gần gấp 3 lần so với 8% vào năm 2024(1). Trong số các đơn vị đang triển khai, 73% công ty thuế và 69% bộ phận thuế doanh nghiệp cho biết họ sử dụng GenAI ít nhất mỗi tuần một lần. Khoảng 90% chuyên gia thuế tin rằng công nghệ này có thể được áp dụng hiệu quả vào công việc, đặc biệt trong việc tự động hóa các tác vụ lặp đi lặp lại.

AI hiện cũng được tích hợp vào các công cụ giao tiếp như chatbot và trợ lý ảo, giúp người dân tiếp cận thông tin, hỗ trợ kê khai và hoàn tất thủ tục thuế bằng ngôn ngữ tự nhiên. Các chatbot có khả năng ghi nhớ tương tác trước đó, cung cấp phản hồi theo ngữ cảnh và nhắc lịch nộp thuế đúng hạn, góp phần giảm thiểu tình trạng chậm nộp, phát sinh lãi phạt.

Với cơ quan quản lý, AI hỗ trợ phân tích và lựa chọn mục tiêu kiểm toán dựa trên ba tiêu chí: nguy cơ trốn thuế, số thu có thể thu hồi và chi phí kiểm toán. Theo bà Grace Perez-Navarro, Giám đốc Trung tâm Chính sách và Quản lý Thuế OECD, AI đang giúp tự động hóa nhiều quy trình: từ phân loại tài liệu, trích xuất dữ liệu, xác minh tờ khai đến phân công cán bộ kiểm tra, qua đó giảm sai sót, rút ngắn thời gian xử lý và sử dụng hiệu quả nguồn lực.

Ứng dụng chống gian lận thuế

Bên cạnh khả năng trò chuyện và xử lý quy trình tự động, GenAI đang được ứng dụng để dự báo các xu hướng trong tương lai, chẳng hạn như mức độ tuân thủ thuế và đánh giá rủi ro dựa trên dữ liệu lịch sử và thuật toán học máy. Không chỉ dừng lại ở phân tích dữ liệu có sẵn, GenAI có thể học từ các mẫu hình phức tạp để mô phỏng kịch bản gian lận tiềm ẩn và dự đoán hành vi đáng ngờ - giúp cơ quan thuế chuyển từ phản ứng sang chủ động ngăn chặn.

Nhiều nghiên cứu gần đây cho thấy GenAI đang cải thiện đáng kể tỷ lệ phát hiện gian lận và thu hồi doanh thu. Khi được kết nối với tờ khai, giao dịch tài chính và dữ liệu bên thứ ba, hệ thống có thể truy vết các hành vi bất thường, kể cả khi được che giấu tinh vi.

Tại Hàn Quốc, Cơ quan Thuế quốc gia (NTS) triển khai hóa đơn điện tử kết hợp hệ thống phân tích nâng cao và công nghệ học máy để phát hiện gian lận thuế giá trị gia tăng. Trong trường hợp người nộp thuế vô tình hoặc cố ý không kê khai, hệ thống sẽ phân tích và chỉ ra các sai sót, từ đó thúc đẩy họ chủ động khai bổ sung và thực hiện nghĩa vụ thuế.

Tại cuộc họp của Trung tâm quản lý thuế liên Mỹ (CIAT) tại Chile vào tháng 5 vừa qua, ông Kang Min-su, Ủy viên Cơ quan Thuế quốc gia Hàn Quốc, giới thiệu hệ thống chống trốn thuế ứng dụng GenAI. Ông cho biết, mục tiêu của Hàn Quốc là xây dựng một hệ thống thuế điện tử an toàn, đáng tin cậy, đủ lớn để tích lũy dữ liệu và phát triển thành nguồn lực cho hệ thống GenAI nhằm phát hiện mọi hành vi gian lận.

Trong thời gian tới, thị trường ứng dụng GenAI trong tăng cường công tác phòng chống gian lận ngành thuế được dự báo tiếp tục mở rộng. Báo cáo thị trường toàn cầu về quản lý thuế doanh nghiệp năm 2025 của The Business Research Company cho thấy quy mô thị trường AI trong ngành thuế sẽ đạt 2,44 tỉ đô la Mỹ vào cuối năm 2025 và dự kiến tăng lên mức 7,13 tỉ đô la Mỹ vào năm 2029 với tốc độ tăng trưởng kép trung bình hàng năm (CAGR) là 30,7%(2).

Xu hướng quản lý thuế bằng AI tại các quốc gia

Gần đây tại Diễn đàn toàn cầu UNESCO lần thứ 3 về Đạo đức AI 2025, bà Paetongtarn Shinawatra, khi đó là Thủ tướng Thái Lan, đã công bố sáng kiến thành lập Trung tâm thực hành quản trị AI (AIGPC) với mong muốn mang lại những lợi ích thực sự, toàn diện, bền vững và lâu dài cho người dân(3).

Tại Úc, từ tháng 10-2022, Sở Thuế vụ (ATO) đã triển khai chiến lược tự động hóa tích hợp AI trong quản lý thuế và lương hưu, đồng thời ban hành chính sách sử dụng GenAI vào cuối năm 2023.

Sở Thuế vụ Mỹ (IRS) cho biết đã ứng dụng AI để tự động hóa quy trình nội bộ, cải thiện dịch vụ người nộp thuế và phát hiện hoàn thuế gian lận tiềm ẩn, thông qua các công cụ như thị giác máy tính, xử lý ngôn ngữ tự nhiên và phân tích dự đoán.

Một trong những ứng dụng phổ biến của AI trong quản lý thuế là tự động hóa truy xuất dữ liệu và giảm nhập liệu thủ công. Tại Mỹ, hệ thống e-File (MeF) của IRS sử dụng nhận dạng quang học để trích xuất thông tin từ tờ khai giấy, rút ngắn thời gian xử lý và giảm tồn đọng. Sau khi nộp, MeF sẽ tự động xác thực dữ liệu và chỉ rõ lỗi - nếu có - để người nộp thuế kịp thời điều chỉnh.

Hệ thống MeF cũng tích hợp chức năng thanh toán, cho phép người nộp thuế ủy quyền trích tiền trực tiếp từ tài khoản ngân hàng. Bên cạnh đó, họ có thể trao đổi với chatbot của IRS để đặt câu hỏi và tìm hiểu những thay đổi về luật thuế, góp phần giảm tải cho tổng đài hỗ trợ.

AI còn được IRS sử dụng để phân loại và chọn mẫu tờ khai phục vụ kiểm toán hàng năm. Nhờ đó, theo Bộ Tài chính Mỹ, cơ quan thuế đã thu hồi hơn 4 tỉ đô la Mỹ trong năm tài chính 2024 bằng cách sử dụng AI để giảm thiểu gian lận séc và tăng hiệu quả thu hồi các khoản thanh toán có khả năng gian lận. Tuy nhiên, IRS cũng cảnh báo nguy cơ tội phạm mạng lợi dụng AI để giả mạo người nộp thuế, đánh cắp dữ liệu cá nhân và chiếm đoạt tiền hoàn thuế.

Triển khai áp dụng tại Việt Nam

Tại Việt Nam, một số địa phương đã chủ động tiếp cận công nghệ AI trong quản lý thuế. Tại Quảng Ngãi (cũ), theo Đề án nộp thuế điện tử giai đoạn 2022-2025 (định hướng đến 2030), Cục Thuế tỉnh (cũ) đã triển khai trợ lý ảo AI chatbot tích hợp chính sách thuế, hỗ trợ người dân tra cứu thủ tục qua mã QR trên điện thoại. Đến nay, toàn tỉnh có hơn 64.000 hộ, cá nhân đăng ký nộp thuế điện tử, trong đó 57.282 người sử dụng ứng dụng eTax Mobile với tổng số tiền nộp đạt 438 tỉ đồng. Cục Thuế cho biết sẽ tiếp tục nâng cấp eTax Mobile để tăng tính tiện dụng, hỗ trợ người nộp thuế chủ động thực hiện nghĩa vụ đúng hạn.

Ở cấp trung ương, Phó tổng cục trưởng Tổng cục Thuế (cũ) Đặng Ngọc Minh cho biết ngành đang nghiên cứu, áp dụng GenAI vào phân tích dữ liệu hóa đơn điện tử để phát hiện rủi ro giá bất thường (mua bán lòng vòng), chuỗi mua bán hóa đơn nghi ngờ (chỉ mua không bán, chỉ bán không mua), gian lận hoàn thuế giá trị gia tăng (xuất khống hóa đơn). Về mặt tiềm năng, nhiều chuyên gia thuế nhận định GenAI là một công cụ hữu hiệu giúp tiết kiệm thời gian và tăng năng suất làm việc.

Về dài hạn, việc ứng dụng AI và GenAI trong ngành thuế cần đi kèm chiến lược rõ ràng:

Thứ nhất, hoàn thiện chính sách cải cách quản lý thuế, xác định mục tiêu cụ thể và ưu tiên đầu tư công nghệ, đồng thời thúc đẩy hợp tác giữa cơ quan nhà nước, doanh nghiệp công nghệ và viện nghiên cứu.

Thứ hai, tận dụng AI để nâng cao chất lượng dịch vụ, từ hỗ trợ người nộp thuế đến sàng lọc dữ liệu phát hiện gian lận; đồng thời ban hành khung pháp lý bảo vệ dữ liệu cá nhân và thông tin doanh nghiệp.

Thứ ba, đầu tư vào hạ tầng công nghệ hiện đại và đào tạo nhân lực có khả năng vận hành, kiểm soát và phát triển hệ thống AI - một yếu tố then chốt để đảm bảo ứng dụng công nghệ diễn ra hiệu quả và bền vững.

(*) Trường Kinh tế, Luật và Quản lý Nhà nước, Đại học Kinh tế TPHCM(1) https://tax.thomsonreuters.com/blog/genai-report-executive-summary-for-tax-professionals-tri/#usage-of-genai-by-tax-professionals (2) https://www.thebusinessresearchcompany.com/report/generative-artificial-intelligence-ai-in-corporate-tax-management-global-market-report (3) https://www.nationthailand.com/business/tech/40051737