Quy định mới về hộ kinh doanh: vẫn còn nhiều băn khoăn

(KTSG) - Dự thảo Nghị định về hộ kinh doanh(1) về cơ bản sẽ tách hộ kinh doanh ra khỏi các quy định chung về doanh nghiệp như hiện nay và tạo nhiều thuận lợi hơn cho sự phát triển của hộ kinh doanh. Mặc dù vậy, vẫn còn nhiều vấn đề cần phải đề cập nếu muốn dự thảo này thật sự phát huy hết vai trò trong việc mở lối cho hộ kinh doanh.

Hiện nay, Bộ Kế hoạch và Đầu tư vẫn đang trong quá trình hoàn thiện Dự thảo Nghị định về hộ kinh doanh, đánh dấu lần đầu tiên các quy định về hộ kinh doanh được liệt kê tại duy nhất một văn bản quy phạm pháp luật. Dự thảo được cho là tạo nhiều thuận lợi hơn cho sự phát triển của hộ kinh doanh nhưng còn nhiều vấn đề cần được thảo luận thêm.

Tại sao phải có nghị định riêng về hộ kinh doanh?

Hiện tại, việc đăng ký thành lập cũng như hoạt động của hộ kinh doanh đang được quy định tại Nghị định 01/2021/NĐ-CP, Thông tư 01/2021/TT-BKHĐT và Thông tư 02/2023/TT-BKHĐT. Có thể thấy, ngoại trừ Thông tư 02/2023/TT-BKHĐT, các văn bản còn lại đều là những văn bản quy định chung cho doanh nghiệp và hộ kinh doanh chỉ là một phần trong số các quy định đó. Khi xem xét với thực tiễn hoạt động của hộ kinh doanh, việc đặt các quy định về hộ kinh doanh trong các quy định dành cho doanh nghiệp rõ ràng là không phù hợp, bởi lẽ:

Thứ nhất, dù được quy định trong Luật Doanh nghiệp, hộ kinh doanh không mang đầy đủ các đặc điểm của doanh nghiệp như pháp nhân, vốn điều lệ, cơ cấu tổ chức… Vì vậy, việc áp dụng các quy định của Luật Doanh nghiệp một cách cứng nhắc sẽ không phù hợp đối với hộ kinh doanh.

Thứ hai, hộ kinh doanh chủ yếu là các cơ sở kinh doanh nhỏ lẻ, vận hành linh hoạt và không có hệ thống quản trị phức tạp như doanh nghiệp. Việc ban hành một nghị định riêng sẽ giúp điều chỉnh cụ thể hoạt động của hộ kinh doanh và phù hợp với thực tiễn.

Thứ ba, Nghị định 01/2021/NĐ-CP chỉ có một chương quy định về hộ kinh doanh, tập trung vào thủ tục đăng ký hộ kinh doanh, chưa đủ chi tiết để điều chỉnh toàn diện mọi vấn đề phát sinh hay các khía cạnh quản lý khác như chế độ tài chính, quyền và nghĩa vụ, hay chính sách hỗ trợ đối với hộ kinh doanh.

Chính vì lẽ đó, yêu cầu về một văn bản quy phạm pháp luật với những quy định dành riêng cho hộ kinh doanh là một điều cần thiết.

Một số điểm mới đáng chú ý

Dự thảo Nghị định về hộ kinh doanh đưa ra một số quy định mới mẻ mà các hộ kinh doanh cần lưu ý. Cụ thể gồm:

Thứ nhất, khoản 1 điều 12 Dự thảo Nghị định quy định mã số hộ kinh doanh là dãy số được hệ thống ứng dụng đăng ký thuế truyền sang hệ thống thông tin về đăng ký hộ kinh doanh để cấp cho hộ kinh doanh khi đăng ký hộ kinh doanh. Mã số hộ kinh doanh được ghi trên giấy chứng nhận đăng ký hộ kinh doanh. Đây là quy định không mới vì nó đã được ghi nhận tại khoản 1 điều 1 Thông tư 02/2023/TT-BKHĐT. Tuy nhiên, đây lại là quy định mới tại một nghị định. Bởi lẽ hiện nay, theo quy định tại khoản 1 điều 83 Nghị định 01/2021/NĐ-CP, mã số đăng ký hộ kinh doanh là mã số do cơ quan đăng ký kinh doanh cấp huyện cấp.

Như vậy, thực tế hiện nay đang tồn tại hai mã số dành cho hộ kinh doanh, đó là mã số đăng ký hộ kinh doanh (do cơ quan đăng ký kinh doanh cấp huyện cấp) và mã số hộ kinh doanh (được tạo tự động bởi hệ thống thuế). Điều này rõ ràng là một sự chồng lấn ngay từ thời điểm bắt đầu thành lập hộ kinh doanh. Quy định tại Dự thảo Nghị định sẽ thống nhất cách cấp và quản lý mã số hộ kinh doanh, điều này cơ bản tương tự như việc quản lý mã số đăng ký kinh doanh của doanh nghiệp hiện nay.

Thứ hai, về thủ tục thành lập hộ kinh doanh. Hiện nay, việc thành lập hộ kinh doanh vẫn đang được thực hiện trực tiếp tại cơ quan đăng ký kinh doanh cấp huyện, duy chỉ có một số tỉnh, thành đã áp dụng hình thức nộp hồ sơ trực tuyến. Điều này dẫn đến việc thành lập hộ kinh doanh vẫn còn tốn khá nhiều thời gian, mặc dù bản chất đây là một thủ tục khá đơn giản. Chưa kể việc mỗi cơ quan đăng ký kinh doanh lại có những yêu cầu khác nhau, tạo nên sự khó khăn cho người nộp hồ sơ. Chính vì vậy, điều 15 Dự thảo Nghị định đã có sự thay đổi, theo đó cho phép người nộp hồ sơ thành lập hộ kinh doanh có thể thực hiện theo các phương thức gồm nộp trực tiếp, dịch vụ bưu chính và hệ thống điện tử(2).

Ngoài ra, khoản 2 điều 11 Dự thảo Nghị định cũng quy định cơ quan đăng ký kinh doanh cấp huyện không được yêu cầu người thành lập hộ kinh doanh hoặc hộ kinh doanh nộp thêm hồ sơ hoặc giấy tờ khác ngoài các giấy tờ trong hồ sơ đăng ký hộ kinh doanh theo quy định tại nghị định. Đây là quy định rất quan trọng, giúp quá trình thành lập hộ kinh doanh được minh bạch, thuận lợi hơn.

Vẫn còn tồn tại những điều băn khoăn

Mặc dù đã có những đổi mới nhất định trong các quy định về hộ kinh doanh, Dự thảo Nghị định vẫn còn tồn tại một số vấn đề chưa thực sự được giải quyết triệt để.

Thứ nhất, hộ kinh doanh đa phần hoạt động với mô hình nhỏ lẻ, số lượng người lao động ít và hoạt động quản lý người lao động có thể cũng sẽ không được thực hiện một cách chuyên nghiệp như doanh nghiệp. Chính vì vậy, việc liên thông quản lý giữa các cơ quan có thẩm quyền về đăng ký kinh doanh, thuế, lao động, bảo hiểm… là điều thật sự cần thiết để quản lý hộ kinh doanh. Không những vậy, điều này cũng làm giảm gánh nặng thủ tục hành chính mà hộ kinh doanh phải chịu. Dự thảo Nghị định hiện tại cũng chưa quy định cụ thể về trách nhiệm của các cơ quan có liên quan trong việc này.

Thứ hai, việc quy định hộ kinh doanh phải ghi mã ngành kinh doanh chính trong giấy đề nghị đăng ký hộ kinh doanh cũng chưa thật sự phù hợp. Như đã đề cập, hộ kinh doanh với tính chất là một hình thức kinh doanh đơn giản, quy mô nhỏ, hoạt động kinh doanh chủ yếu dựa vào lao động gia đình hoặc một số ít lao động thuê ngoài. Họ thường chỉ kinh doanh một hoặc một vài ngành nghề cụ thể mà không phân hóa phức tạp như doanh nghiệp. Do đó, việc yêu cầu ghi mã ngành theo hệ thống mã ngành kinh tế quốc gia (VSIC) vốn được thiết kế cho doanh nghiệp là không thực sự cần thiết. Quy định về mã ngành kinh doanh đòi hỏi hộ kinh doanh phải hiểu và áp dụng đúng mã ngành theo hệ thống, trong khi hầu hết các hộ kinh doanh không có chuyên môn pháp lý hoặc kinh tế đủ sâu để thực hiện điều này. Điều này dẫn đến khó khăn trong việc đăng ký và quản lý ngành nghề kinh doanh.

Ngoài ra, hộ kinh doanh thường có sự thay đổi linh hoạt về ngành nghề, quy mô và phạm vi hoạt động để thích ứng với thị trường. Quy định mã ngành cố định có thể làm giảm tính linh hoạt và gây trở ngại cho việc thay đổi ngành nghề nhanh chóng. Về mặt quản lý Nhà nước, hộ kinh doanh chủ yếu chịu sự quản lý ở cấp địa phương (quận, huyện), nơi trọng tâm quản lý là kiểm soát hoạt động kinh doanh thực tế hơn là theo dõi mã ngành. Việc áp dụng mã ngành chặt chẽ như đối với doanh nghiệp có thể không cần thiết và gây thêm gánh nặng hành chính cho hộ kinh doanh và cho cả cơ quan nhà nước.

Thứ ba, theo quy định tại khoản 1 điều 13 Dự thảo Nghị định, các thông tin cá nhân của chủ hộ kinh doanh và các thành viên hộ gia đình đăng ký kinh doanh trong hồ sơ đăng ký hộ kinh doanh phải chính xác so với các thông tin lưu trữ tại Cơ sở dữ liệu quốc gia về dân cư. Trường hợp thông tin cá nhân được kê khai có sai khác so với thông tin được lưu trữ tại Cơ sở dữ liệu quốc gia về dân cư, chủ hộ kinh doanh có trách nhiệm liên hệ với cơ quan quản lý nhà nước về Cơ sở dữ liệu quốc gia về dân cư để hiệu chỉnh thông tin trước khi thực hiện thủ tục đăng ký hộ kinh doanh.

Quy định trên sẽ khiến cho việc đăng ký kinh doanh của hộ kinh doanh bị kéo dài, nếu như thông tin cá nhân của chủ hộ kinh doanh và các thành viên hộ kinh doanh không khớp với thông tin lưu trữ tại Cơ sở dữ liệu quốc gia về dân cư, họ phải thực hiện thêm thủ tục hiệu chỉnh thông tin rồi mới quay trở lại thực hiện đăng ký kinh doanh.

Thứ tư, theo quy định tại khoản 4 điều 27 Dự thảo Nghị định, trường hợp cơ quan đăng ký kinh doanh cấp huyện nhận được văn bản của cơ quan nhà nước có thẩm quyền về việc hộ kinh doanh, địa điểm kinh doanh của hộ kinh doanh kinh doanh ngành, nghề đầu tư kinh doanh có điều kiện nhưng không đáp ứng điều kiện theo quy định của pháp luật, cơ quan đăng ký kinh doanh cấp huyện ra thông báo yêu cầu hộ kinh doanh, địa điểm kinh doanh của hộ kinh doanh tạm ngừng kinh doanh ngành, nghề đầu tư kinh doanh có điều kiện. Trường hợp hộ kinh doanh, địa điểm kinh doanh của hộ kinh doanh không tạm ngừng kinh doanh ngành, nghề đầu tư kinh doanh có điều kiện theo yêu cầu, cơ quan đăng ký kinh doanh cấp huyện yêu cầu hộ kinh doanh báo cáo về việc tuân thủ các quy định về hộ kinh doanh.

Tiếp đó, khoản 3 điều 29 Dự thảo Nghị định quy định hộ kinh doanh có thể bị thu hồi giấy chứng nhận đăng ký hộ kinh doanh nếu không gửi báo cáo trên đến cơ quan đăng ký kinh doanh cấp huyện trong thời hạn một tháng kể từ ngày hết hạn gửi báo cáo. Mặc dù việc hộ kinh doanh không thực hiện việc báo cáo trong trường hợp này là không tuân thủ quy định pháp luật, tuy nhiên, hoạt động kinh doanh của hộ kinh doanh cũng không chỉ gói gọn trong phạm vi một ngành nghề. Do đó, việc thu hồi giấy chứng nhận đăng ký hộ kinh doanh xuất phát từ việc hộ kinh doanh không tuân thủ quy định đối với một ngành nghề cụ thể có thể ảnh hưởng đến quyền lợi của hộ kinh doanh đối với những ngành nghề khác.

Dự thảo Nghị định về hộ kinh doanh hứa hẹn sẽ mang lại những biến chuyển mới cho việc thành lập và hoạt động của hộ kinh doanh. Tuy nhiên, vì đây là một văn bản chứa đựng những quy định khá mới mẻ dành cho một hình thức kinh doanh đặc thù, những quy định này khi chính thức được ban hành, vẫn sẽ cần thời gian áp dụng trên thực tế để kiểm chứng tính hiệu quả và phù hợp. Nhưng dù thế nào, thì bất kỳ sự đổi mới nào vì lợi ích của hộ kinh doanh và người dân cũng cần được hoan nghênh và khuyến khích.

(*) Công ty Luật TNHH HM&P

(1) https://moj.gov.vn/qt/tintuc/Lists/ChiDaoDieuHanh/Attachments/4023/VBDI_7861_9529_CongVan_1_630signed.pdf, truy cập lần cuối ngày 6-1-2025.

(2) https://hokinhdoanh.dkkd.gov.vn/auth/Public/HkdLogOn.aspx?ReturnUrl=%2fauth%2fdefault.aspx