Logistics vùng: chìa khóa nâng hạng chuỗi giá trị nông sản Việt

(KTSG) - Không có logistics vùng - không thể nâng hạng chuỗi nông sản Việt. Đã đến lúc tổ chức lại chuỗi giá trị từ gốc, với nền tảng là chuyển đổi số và tư duy kiến tạo mềm.

Việt Nam hiện nằm trong top 15 quốc gia xuất khẩu nông sản hàng đầu thế giới, với tổng kim ngạch nông - lâm - thủy sản năm 2024 đạt 62,4 tỉ đô la Mỹ. Tuy nhiên, chi phí logistics chiếm đến 20-30% chi phí sản xuất nông sản, trong khi tỷ lệ này trung bình toàn cầu chỉ khoảng 10-11% GDP. Hệ quả: nông sản Việt vẫn xuất khẩu mạnh nhưng giá trị gia tăng thấp, bị bào mòn ngay từ gốc chuỗi.

Nguyên nhân không chỉ vì thiếu cảng biển hay kho lạnh, mà là do logistics vẫn tổ chức theo ranh giới hành chính, thay vì theo chuỗi ngành hàng và dòng chảy sản xuất - tiêu thụ. Một hệ thống logistics vùng hiện đại phải vận hành được cùng lúc ba dòng: 1) Dòng hàng hóa: hạ tầng sơ chế, kho lạnh, vận tải chuyên dụng; 2) Dòng pháp lý: hợp đồng điện tử, truy xuất nguồn gốc, bảo hiểm chuỗi; và 3) Dòng tài chính: tín dụng luân chuyển theo tiến độ, giải ngân theo dữ liệu. Nếu thiếu một trong ba, logistics chỉ là dịch vụ kỹ thuật - không đủ để nâng hạng chuỗi giá trị.

Để nông sản Việt Nam vươn lên chuỗi giá trị toàn cầu, chúng ta cần một tư duy mới: tổ chức logistics từ gốc - bắt đầu từ vùng nguyên liệu, gắn liền với cụm ngành hàng, tích hợp ba dòng vận hành chiến lược. Chỉ khi đó, logistics mới thực sự trở thành nền tảng - chứ không chỉ là khâu “chở hàng sau cùng” trong chuỗi giá trị nông nghiệp Việt Nam.

Dưới đây là ba điển hình cho thấy vì sao logistics vùng cần được xem là đòn bẩy chiến lược - chứ không phải chỉ là “hậu cần kỹ thuật”.

Nhiều quốc gia đã chứng minh rằng logistics vùng không chỉ giúp giảm chi phí mà còn nâng tầm chuỗi giá trị nông sản.

Hà Lan - dù chỉ chiếm 0,008% diện tích đất nông nghiệp toàn cầu - vẫn là nước xuất khẩu nông sản lớn thứ hai thế giới nhờ hệ thống logistics vùng Westland-Aalsmeer. Chuỗi rau củ, hoa tươi tại đây được kết nối chặt chẽ từ nông trại đến sân bay trong bán kính 100 ki lô mét, giúp đưa sản phẩm vào siêu thị châu Âu chỉ sau 48 giờ.

Thái Lan đã xây dựng kho lạnh và trạm kiểm định ngay tại vùng trồng xoài, nhãn ở Đông Bắc, giúp giảm 15-20% chi phí logistics và đáp ứng truy xuất cho các thị trường cao cấp như Mỹ, Nhật.

Hàn Quốc triển khai trung tâm logistics thông minh kết nối nông dân với hệ thống phân phối, cho phép cấp tín dụng ngắn hạn dựa trên dữ liệu truy xuất và tồn kho theo thời gian thực.

Bài học cho Việt Nam: Nếu các cụm hàng hóa chủ lực như cá tra, sầu riêng, dược liệu… được tổ chức logistics tại vùng nguyên liệu thay vì chờ đến cảng, giá trị xuất khẩu có thể tăng mạnh cả về chất lẫn lượng.

Số hóa không chỉ giúp truy xuất, điều phối và tài chính hóa chuỗi - mà còn là chìa khóa để tích hợp logistics vùng, làm nền tảng nâng hạng giá trị nông sản Việt Nam một cách bền vững.

Logistics vùng cần được số hóa ngay từ gốc:

- Bản đồ số vùng hàng hóa: định danh mã vùng trồng, kiểm soát chất lượng và điều phối hiệu quả.

- Hợp đồng điện tử: ràng buộc trách nhiệm giữa nông dân - hợp tác xã - doanh nghiệp - ngân hàng.

- Truy xuất blockchain: ghi nhận toàn bộ hành trình sản phẩm, đảm bảo minh bạch và giá trị thương hiệu.

- Tín dụng theo dữ liệu: khi toàn bộ chuỗi được số hóa, ngân hàng - FinTech có thể tài trợ theo dòng hàng, không cần đợi hợp đồng hay tài sản thế chấp.

Chuyển đổi số không chỉ là lớp phủ công nghệ. Đó là cách thiết kế lại toàn bộ logistics vùng - từ hạ tầng vật lý đến cấu trúc vận hành - theo hướng tích hợp chuỗi ngành hàng. Và đó chính là nền tảng mới để logistics vùng trở thành động lực đột phá cho chuỗi giá trị nông sản Việt Nam vươn ra toàn cầu.

Để hiện thực hóa điều đó, cần sự vào cuộc đồng bộ:

- Doanh nghiệp logistics cần chuyển hướng đầu tư từ trung tâm về vùng nguyên liệu - nơi bắt đầu chuỗi giá trị thực sự.

- Chính sách nhà nước phải dịch chuyển từ “quy hoạch theo tỉnh” sang “kiến tạo theo ngành hàng”, với vai trò kích hoạt và điều phối các dòng vận hành chuỗi.

- Ngân hàng - FinTech phải thiết kế giải pháp tín dụng gắn với dữ liệu truy xuất, dòng hàng và tín hiệu thị trường - thay vì chờ hợp đồng và đòi tài sản thế chấp.

- Nhà đầu tư cần tái định vị biên lợi nhuận - không chỉ tại cảng hay trung tâm logistics, mà ở ngay vùng sản xuất - nơi chuỗi bắt đầu.

- Công nghệ số không thể chỉ là lớp phủ. Phải trở thành hạ tầng lõi của toàn bộ hệ thống: từ bản đồ số vùng hàng hóa, hợp đồng điện tử, truy xuất blockchain đến thanh toán và bảo hiểm chuỗi.

Chỉ khi ba dòng chiến lược - dòng hàng, dòng pháp lý, dòng tài chính - được tổ chức và tích hợp bằng công nghệ số, logistics vùng mới thực sự trở thành đòn bẩy giá trị, nâng nông sản Việt Nam lên một vị thế mới trong chuỗi giá trị toàn cầu.