EVFTA sau 5 năm: Lợi thế thuế 0% và nghịch lý thị phần “giậm chân tại chỗ”

Theo số liệu từ Bộ Công Thương,nhìn vào bảng tổng kết, Hiệp định thương mại tự do Việt Nam - EU (EVFTA) là mộtthành công rõ rệt. Từ mức 50 tỷ USD năm 2020, tổng kim ngạch thương mại ViệtNam - EU đã vượt 65 tỷ USD vào cuối 2024, tăng trưởng khoảng 25% trong 5 năm.Xuất khẩu của Việt Nam sang EU luôn gấp đôi lượng hàng EU bán vào Việt Nam. Đây là tỷ lệ thặng dư thương mại ấn tượng mà ít quốc gia đạt được với thị trườngkhó tính này.

"ViệcViệt Nam nằm trong top 10 quốc gia xuất khẩu hàng đầu vào EU là một thành côngvượt bậc", ông Lê Kỳ Anh, Chuyên viên Phái đoàn EU tại Việt Nam, khẳngđịnh; đồng thời, ông nhấn mạnh rằng Việt Nam đã đi trước nhiều quốc gia ASEAN, trong khiPhilippines và Thái Lan vẫn đang đàm phán, Ấn Độ mới bắt đầu thảo luận.

Tuy nhiên, ông Ngô Chung Khanh, Phó Vụ trưởng Vụ Thương mại chính sách đa biên (BộCông Thương), chỉ ra một nghịch lý đáng lo ngại: năm 2020, kim ngạch tăng 90triệu USD; năm 2022 đạt đỉnh 1,3 tỷ USD, nhưng sau đó lại giảm xuống 1 tỷ USDrồi chỉ nhích lên 1,1 tỷ USD. Trong suốt 5 năm qua, tổng giá trị giaodịch gần như không thay đổi đáng kể.

Điềuđáng lo ngạihơn nữa là tỷ trọng xuất khẩu sang EU trong tổng kim ngạch xuất khẩucủa Việt Nam hầu như không tăng, thậm chí có giai đoạn còn giảm. Nói cách khác,giá trị tuyệt đối có tăng nhờ quy mô kinh tế chung phát triển, nhưng thị phầntương đối (thước đo quan trọng hơn về sức cạnh tranh) lại gần như bất động.

Về đầu tư, con số càng khiêm tốn hơn. Theo ông Khanh, ở nhiều ngành kinh tế chủ lực như bấtđộng sản, chế biến chế tạo, tỷ trọng vốn FDI từ EU vào Việt Nam chỉ dao động2-4%, cao nhất khoảng 6%, một con số "quá khiêm tốn nếu so với quy mô củathị trường EU".

Điềukhó hiểu nhất trong 5 năm qua, là tại sao dù được hưởng thuế suất 0% trong khinhiều đối thủ phải chịu 15-20% thuế nhập khẩu, doanh nghiệp Việt Nam vẫn chưathể chiếm lĩnh thị phần xứng tầm tại EU.

Cụ thể, EU nhập khẩu khoảng 2.640 tỷ USD hàng hóa mỗi năm, nhưngxuất khẩu của Việt Nam chỉ chiếm hơn 60 tỷ USD, tương đương vỏn vẹn 1,4%. Trongkhi đó, EU xuất khẩu sang Việt Nam chiếm tới 4%.

Lấyngành dệt may làm ví dụ, một lĩnh vực Việt Nam được coi là có thế mạnh. Thịtrường dệt may EU trị giá 31 tỷ USD, thuế suất trung bình với các nước khác là13%, nhưng Việt Nam với lợi thế 0% chỉ chiếm được khoảng 1 tỷ USD, chưa tới3,5% thị phần.

"Tạisao một FTA mạnh mẽ, toàn diện như EVFTA lại chưa giúp thị phần hàng hóa ViệtNam tại EU tăng lên đáng kể?", ông Khanh đặt câu hỏi. Câu trả lời có thểnằm ở nhiều yếu tố: từ năng lực cạnh tranh về chất lượng, thiết kế; đến khảnăng đáp ứng các tiêu chuẩn khắt khe về môi trường, lao động của EU; hay đơngiản là doanh nghiệp Việt Nam chưa đủ thông tin, chưa đủ chủ động để tận dụngcơ hội.

Quantrọng hơn, lợi thế này đang có nguy cơ bị thu hẹp nhanh chóng. EU đang tích cựcmở rộng mạng lưới FTA: hiệp định với Indonesia dự kiến có hiệu lực từ ngày 1/1/2027;Malaysia và Thái Lan đang đàm phán nhanh chóng; thậm chí hiệp định với khốiMercosur (khối thị trường chung Nam Mỹ) đã đình trệ 20 năm, nay cũng được tái khởi động.

"Lợithế thuế quan của Việt Nam đang dần thu hẹp khi EU mở rộng các hiệp định vớicác nước khác trong khu vực", ông Khanh cảnh báo; đồng thời, ông Khanh dẫn chứng từ trườnghợp Mexico, nơi áp thuế tới 50% với hàng nhập từ châu Á không có FTA:"Chênh lệch 0% so với 50% là khoảng cách quá lớn. Khi các nước lánggiềng cũng có FTA với EU, lợi thế của chúng ta sẽ sớm mất đi".

Tại Diễn đàn thương mại ViệtNam – EU do Bộ Công Thương tổ chức mới đây, nhiều ý kiến đều cho rằng nhìn sâu hơn, rào cản lớn nhất cho tăng trưởng giao thương songphương không phải là thuế quan, mà là khảnăng đáp ứng các tiêu chuẩn phát triển bền vững mà EU đang ngày càng siết chặt.

ÔngLê Kỳ Anh, Chuyên viên Phái đoàn EU tại Việt Nam, nhấn mạnh: "Mọi chính sách, mọi quy định của EU đều hướng đếnphát triển bền vững. Họ không khuyến khích tăng trưởng bằng mọi giá, mà luônđặt mục tiêu bảo vệ tài nguyên và môi trường lên hàng đầu".

Điềunày thể hiện rõ qua các yêu cầu cụ thể: trong dệt may, không được sử dụng hóachất ảnh hưởng nguồn nước; trong chế biến gỗ, không được phá rừng và phải đảmbảo đa dạng sinh học; trong tiêu dùng, ưu tiên sản phẩm có khả năng tái chế,tiết kiệm năng lượng.

Tuynhiên, đây không chỉ là "luật chơi" mà còn là "chìa khóa"để doanh nghiệp Việt Nam nâng cao năng lực cạnh tranh. EU đã có những hỗ trợ cụthể: qua chương trình 3CEP dành cho doanh nghiệp nhỏ và vừa tiếp cận vốn xanh;trong khuôn khổ hợp tác kinh tế tuần hoàn với tổng hỗ trợ khoảng 30 triệu USD,trong đó riêng ngành công nghiệp nhận 11,5 triệu USD.

"EUhỗ trợ Việt Nam rất nhiều, nhưng đôi khi chúng ta chưa tận dụng hết", ông Lê Kỳ Anh nhấn mạnh; đồng thời, ông đề nghị doanh nghiệp Việt Nam cần chủ động hơn, đặc biệtthông qua các hiệp hội ngành nghề và tổ chức trung gian có hiểu biết về cơ chế EU.

Mộtví dụ thực tế: De Heus - tập đoàn Hà Lan hoạt động lâu năm tại Việt Nam, họ đang làm việc với hàng nghìn hộ nông dân, hỗ trợ đào tạo về tính minh bạchtrong sản xuất thực phẩm. Mọi quy trình cần phải rõ ràng để người tiêudùng không còn lo lắng về nguồn gốc, chất lượng. Thực phẩm phải minh bạch, bềnvững và lành mạnh.

Ông Johan van den Ban, Tổng Giám đốc Việt Nam và châu Á của Tập đoàn DeHeus, khẳng định: "Chúngtôi đánh giá rất cao tiềm năng ngành nông nghiệp Việt Nam, đặc biệt là chănnuôi và nuôi trồng thủy sản. Với thị trường nội địa hơn 100 triệu dân và nhucầu tiêu dùng ngày càng tăng, Việt Nam đang sở hữu nền tảng vững chắc cho sựphát triển bền vững. Nếu ViệtNam tiếp tục xây dựng chuỗi giá trị thực phẩm theo hướng minh bạch hơn, tậptrung vào chất lượng theo tiêu chuẩn quốc tế và phát triển bền vững, năng lựccạnh tranh của đất nước sẽ được nâng lên một tầm cao mới".

Chia sẻ với VnEconomy, Tổng Giám đốc Việt Nam và châu Á của Tập đoàn De Heus cũng nhận định: "Sovới các quốc gia khác trong khu vực Đông Nam Á hay châu Á nói chung, Việt Namđang ở vị thế rất thuận lợi với tiềm năng phát triển mạnh mẽ. Điều này đượcthúc đẩy bởi chính sách hỗ trợ tích cực của Chính phủ dành cho đầu tư nướcngoài. Với tư cách là doanh nghiệp FDI đến từ Hà Lan, chúng tôi nhận thấy môitrường đầu tư tại Việt Nam rất cởi mở và thân thiện. Một khi hiểu rõ cách vậnhành, việc kinh doanh hoàn toàn thuận lợi".

Sau5 năm triển khai, EVFTA vẫn là một hiệp định quý giá, nhưng giá trị của nó sẽgiảm dần nếu Việt Nam không có những bước đi mạnh mẽ hơn.

"Thựctế cho thấy, trong bối cảnh địa chính trị toàn cầu biến động, EU và Việt Namcần nhau nhiều hơn bao giờ hết. Đây là mối quan hệ đôi bên cùng có lợi,đặc biệt trong bối cảnh toàn cầu nhiều biến động", ông Lê Kỳ Anh nhấn mạnh; đồng thời, ông cho biết EU đang tìm kiếm sự đa dạng hóa chuỗi cung ứng, giảm phụ thuộc vào một số thịtrường lớn, và Việt Nam hoàn toàn có thể là mắt xích quan trọng trong chiếnlược đó.

Tuy nhiên, để biến tiềm năng thành hiện thực, cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa Chính phủvà doanh nghiệp. Những nỗ lực thúc đẩy tăng trưởng xanh, ESG (môi trường, xã hộivà quản trị), C-Bank (ngân hàngcarbon) và EUDR (Quy định chống phá rừng của EU) từ phía Bộ Công Thương lànhững hướng đi đúng đắn.

Doanhnghiệp cũng cần chủ động nâng cao năng lực, không chỉ về sản xuất mà cả về hiểubiết thị trường và khả năng đáp ứng tiêu chuẩn. Như đại diện De Heus chia sẻ:"Việt Nam hoàn toàn có thể xuất khẩu rất nhiều sản phẩm ra thế giới vớitính cạnh tranh cao, nếu chúng ta đưa ra những lựa chọn đúng đắn trong 5-10năm tới".

Câunói đáng nhớ của ông Karel Van Someren, đại diện EU, trong cuộc gặp với Bộtrưởng Bộ Công Thương Nguyễn Hồng Diên có lẽ là lời nhắc nhở sâu xa:"Chúng tôi mong muốn Việt Nam thành công cả trong lĩnh vực bất độngsản" - hàm ý rằng EU nhìn nhận Việt Nam không chỉ là đối tác thương mại màcòn là điểm đến đầu tư đầy tiềm năng, nhưng cần những tín hiệu rõ ràng hơn đểchuyển sang giai đoạn phát triển mới.

5năm qua cho thấy EVFTA không phải "tấm vé tự động" đưa Việt Nam lên chuyến tàuhội nhập, Hiệp định này chỉ là cánh cửa được mở, việc bước vào, đi xa được bao nhiêu,phụ thuộc hoàn toàn vào chính chúng ta. Cửa sổ cơ hội đang dần khép lại khi cácđối thủ bắt kịp. Câu hỏi không còn là "có nên tận dụng không?" mà là"tận dụng như thế nào, và tận dụng ngay bây giờ".