'Lối mở' cho năng lượng xanh

Với tốc độ tăng trưởng kinh tế dự kiến đạt trên 8% năm 2025 và duy trì ở mức hai con số trong giai đoạn 2026–2030, nhu cầu điện năng được dự báo tăng 12–14%/năm. Điều này đòi hỏi Việt Nam phải đa dạng hóa nguồn cung, đặc biệt là đẩy mạnh phát triển năng lượng tái tạo như điện gió và điện mặt trời. Năng lượng tái tạo không chỉ là giải pháp cho môi trường mà còn là một động lực tăng trưởng kinh tế quan trọng.

Việt Nam sở hữu tiềm năng khổng lồ: hơn 300 ngày nắng mỗi năm, thuận lợi cho điện mặt trời, với công suất lý thuyết lên tới 400 GW; cùng dải bờ biển dài 3.200 km có tốc độ gió mạnh, tiềm năng điện gió ngoài khơi ước đạt 600 GW theo Quy hoạch điện VIII. Tuy nhiên, sau giai đoạn bùng nổ 2019–2021 (khi công suất điện mặt trời đạt 16 GW và điện gió đạt 4 GW), đà phát triển nay đang chững lại do vướng mắc về pháp lý và hạ tầng.

Ngành năng lượng tái tạo Việt Nam hiện đối mặt với nhiều khó khăn dẫn đến rất nhiều dự án “treo”, gây lãng phí nguồn lực xã hội.

Thứ nhất, vướng mắc pháp lý và thủ tục hành chính phức tạp. Ông Hà Đăng Sơn, Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Năng lượng và Tăng trưởng Xanh, cho biết hiện có hơn 170 dự án năng lượng tái tạo đang gặp vướng mắc thủ tục.

“Nghị quyết 70 đã đặt ra định hướng tháo gỡ, nhưng để có chuyển biến rõ ràng cần thêm các nghị quyết cụ thể từ Chính phủ hoặc Quốc hội. Nếu không xử lý kịp thời, từ năm 2026 có thể xảy ra tình trạng mất cân bằng nguồn – tải,” ông Sơn cảnh báo.

Theo Kết luận 1027/KL-TTCP năm 2023 của Thanh tra Chính phủ, hơn 40 dự án điện gió và điện mặt trời tại các tỉnh Đồng Nai, Lâm Đồng, Khánh Hòa đang vướng mắc về đất đai – thiếu giấy chứng nhận quyền sử dụng đất, chồng lấn quy hoạch khoáng sản (titan, bô xít) hoặc vùng tưới tiêu. Tại Gia Lai, 10 dự án (5 điện gió, 5 điện mặt trời) gặp trở ngại tương tự, làm chậm tiến độ đầu tư và khai thác tiềm năng địa phương.

Đại diện Tập đoàn TTC, bà Huỳnh Bích Ngọc, Phó Chủ tịch Thường trực kiêm Tổng Giám đốc, nhấn mạnh: “Hành lang pháp lý và các tiêu chí phát triển đang dần hoàn thiện, nhưng trong quá trình triển khai vẫn rất cần sự chỉ đạo sát sao, quyết liệt và kịp thời từ Chính phủ, các bộ, ngành và địa phương.” Bà Ngọc đề xuất rút ngắn quy trình pháp lý để giảm chi phí sản xuất, giúp doanh nghiệp nâng cao năng lực cạnh tranh.

Thứ hai, cơ chế giá FIT (Feed-in-Tariff) đã hết hiệu lực từ năm 2021 khiến nhiều nhà đầu tư chần chừ. Không ít dự án đã hoàn thành xây dựng nhưng chưa thể vận hành thương mại do thiếu cơ chế giá mới. EVN cũng gặp khó trong đàm phán giá mua điện với các dự án điện mặt trời mái nhà quy mô lớn trên đất nông, lâm nghiệp.

Theo TS. Đinh Tuấn Minh, Giám đốc Trung tâm Giải pháp Thị trường cho các vấn đề kinh tế và xã hội, một trong những trở ngại lớn là khung pháp lý và chính sách thiếu nhất quán, ổn định và minh bạch.

“Thủ tục hành chính rườm rà, hạ tầng kỹ thuật thiếu đồng bộ, cùng quy mô thị trường vốn nội địa còn hạn chế đã làm suy giảm sức hấp dẫn của Việt Nam trong mắt nhà đầu tư chiến lược,” ông Minh nhận định.

Ông đề xuất hoàn thiện khung pháp lý ổn định, khơi thông dòng vốn FDI, hỗ trợ tài chính ban đầu cho dự án điện gió ngoài khơi, đồng thời phát triển công nghiệp phụ trợ nội địa.

Thứ ba, hạ tầng truyền tải yếu kém là “gót chân Achilles” của ngành. Hệ thống lưới điện chưa đồng bộ với tốc độ tăng công suất năng lượng tái tạo, dẫn tới tình trạng cắt giảm công suất (curtailment) lên tới 20–30% tại miền Trung và miền Nam – nơi tập trung phần lớn dự án. Theo Bộ Công Thương, việc chậm ban hành Kế hoạch thực hiện Quy hoạch điện VIII khiến phân bổ công suất theo địa phương bị trì hoãn, ảnh hưởng lớn tới phát triển điện gió ngoài khơi – lĩnh vực cần vốn FDI khổng lồ và thủ tục cấp phép kéo dài 2–3 năm.

TS. Nguyễn Hải Nam cho rằng: “Các dự án năng lượng tái tạo, đặc biệt là điện gió ngoài khơi và điện mặt trời quy mô lớn, đòi hỏi vốn đầu tư cao và thời gian hoàn vốn dài. Trong khi đó, doanh nghiệp nội địa thường khó tiếp cận nguồn vốn dài hạn quy mô lớn do thị trường vốn Việt Nam còn nhỏ.” Ông đề xuất đa dạng hóa nguồn vốn, hài hòa lợi ích giữa Nhà nước, nhà đầu tư và doanh nghiệp, đồng thời đơn giản hóa thủ tục pháp lý.

Những vướng mắc này không chỉ làm chậm đà tăng trưởng của ngành (chỉ đạt 10% năm 2024 so với mục tiêu 15%), mà còn đe dọa an ninh năng lượng, khi nhập khẩu than và LNG tăng 20% để bù đắp thiếu hụt. Trong đó, các dự án LNG như Nhơn Trạch 3–4 gặp khó khăn về hạ tầng nhập khẩu và biến động giá khí, làm tăng chi phí sản xuất điện.

Triển vọng tháo gỡ vướng mắc pháp lý thời gian tới trở nên sáng hơn bao giờ hết nhờ những chính sách chiến lược của Đảng và Nhà nước.

Nghị quyết 70-NQ/TW ngày 20/8/2025 của Bộ Chính trị về bảo đảm an ninh năng lượng quốc gia đến năm 2030, tầm nhìn 2045, được xem là “bước ngoặt then chốt”. Văn kiện này đặt mục tiêu nâng tỷ trọng năng lượng tái tạo lên 25–30% tổng cung sơ cấp vào năm 2030, với tổng công suất nguồn điện đạt 183–236 GW, sản lượng 560–624 tỷ kWh.

Nghị quyết 70 cũng nhấn mạnh cải cách thể chế và thị trường điện: Xây dựng thị trường điện cạnh tranh, minh bạch, loại bỏ cơ chế trợ giá cũ, khuyến khích hợp đồng mua bán điện trực tiếp (DPPA) giữa doanh nghiệp và nhà đầu tư. Đồng thời, thúc đẩy đa dạng hóa nguồn năng lượng (LNG, hydro xanh, điện hạt nhân công suất nhỏ), nội địa hóa công nghệ, và giảm phụ thuộc nhập khẩu.

Chương trình hành động 328/NQ-CP ngày 15/10/2025 của Chính phủ triển khai Nghị quyết 70 yêu cầu khẩn trương hoàn thiện quy hoạch, thu hút khu vực tư nhân tham gia truyền tải và phân phối, và bảo đảm dự phòng công suất tối thiểu 15%.

Trước đó, Nghị quyết 233/NQ-CP ngày 10/12/2024 của Chính phủ đã giao Bộ Công Thương rà soát 154 dự án năng lượng tái tạo. Tiếp đó, Công điện 118/CĐ-TTg ngày 22/7/2025 của Thủ tướng yêu cầu hoàn thành tháo gỡ vướng mắc đất đai cho 40 dự án trước 25/7/2025, xử lý chồng lấn quy hoạch và thống nhất cơ chế giá FIT cho các dự án cũ.

Ông Hà Đăng Sơn đánh giá: “Nghị quyết 70 là bước đột phá lớn, thể hiện cách tiếp cận mới, rõ ràng hơn về tính thị trường và cơ chế giá điện. Văn kiện này được nghiên cứu kỹ lưỡng dựa trên thực tiễn triển khai, giúp khơi thông cơ chế và cho phép áp dụng chính sách đặc thù cho dự án đặc thù.”

Bà Huỳnh Bích Ngọc cũng đề xuất: “Nhà nước cần tạo điều kiện để các doanh nghiệp trong lĩnh vực nông nghiệp và năng lượng tái tạo có đầu tư bài bản, ứng dụng công nghệ cao, đáp ứng tiêu chuẩn ESG được tiếp cận nguồn vốn xanh trong và ngoài nước thuận lợi, với thủ tục đơn giản và lãi suất phù hợp. Đồng thời, cần thúc đẩy chuyển đổi xanh, phát triển thị trường tín chỉ carbon và tăng cường hợp tác quốc tế để huy động nguồn lực cho mục tiêu giảm phát thải”.

Những động thái này hứa hẹn mở lối cho ngành năng lượng tái tạo. Dự kiến đến năm 2030, điện gió ngoài khơi có thể đạt 6.000 MW nếu quy trình cấp phép được rút ngắn xuống còn một năm, thu hút 10–15 tỷ USD FDI.

Các tọa đàm gần đây cũng đề xuất hợp tác quốc tế, như mô hình Anh – Việt về phát triển hydro xanh nhằm đẩy mạnh chuyển giao công nghệ. Với sự phối hợp chặt chẽ giữa Nhà nước, doanh nghiệp và địa phương, Việt Nam hoàn toàn có thể tháo gỡ các “nút thắt” hiện nay, biến năng lượng tái tạo trở thành trụ cột của nền kinh tế xanh trong thập niên tới.